Pierwszych zapowiedzi funkcji stróża porządku w polskim wojsku "żandarma polowego" doszukać się można w artykułach wojskowych hetmana polnego litewskiego Janusza Radziwiłła, przyjętych i zatwierdzonych przez Sejm w 1609 roku. Konsekwencją tych przepisów było powołanie specjalnych urzędników: oboźnych, pisarzy polowych, chorążych, profosów, lekarzy i kaznodziejów. Do nich należało, z pomocą przydzielonych kilkunastu ludzi, prowadzenie własnego wywiadu i zwalczanie wywiadu nieprzyjaciela. Zarówno oboźny jak i profos mieli dopilnować ładu i porządku w obozie, strzec bezpieczeństwa na drogach, kontrolować ruch przejezdnych, zwalczać w wojsku maruderstwo, samowolne oddalenia, niszczenie i pozbywanie się mienia skarbowego, chronić mienie skarbowe przed rabunkiem. Do nich też należało chwytanie przestępców, potem odstawianie ich przed sąd hetmański, a następnie wykonywanie jego wyroków. Wymienieni urzędnicy należeli do sztabu hetmana. Podlegali bezpośrednio jego władzy i w świetle obowiązujących przepisów wykonywali swe funkcje na jego rozkaz.

     O początkach żandarmerii sensu stricte na ziemiach polskich można mówić dopiero w czasach Księstwa Warszawskiego. Po raz pierwszy z nazwą żandarmerii w formacjach polskich spotykamy się podczas wyprawy Napoleona na Rosję w roku 1812. Po wkroczeniu wojsk francuskich na Litwę Napoleon wydał 1 lipca 1812 roku w Wilnie rozkaz o utworzeniu w każdej z guberni litewskich pułku żandarmerii. Ich zadania i kompetencje ustalały odpowiednie artykuły rozkazu dziennego.

     Żandarmeria ta nie była formacją czysto wojskową, lecz miała charakter policyjny. Służba w niej polegała na utrzymaniu bezpieczeństwa, spokoju i porządku w kraju oraz obronie obywateli przed zbiegami, dezerterami i maruderami. Ponadto żandarm miał za zadanie eskortować transporty, egzekwować podatki, zapobiegać nadużyciom poszczególnych komend wojskowych, śledzić włóczęgów i ludzi naruszających porządek prawny. Kolejnym charakterystycznym wyznacznikiem żandarmerii Księstwa Warszawskiego była jej zależność nie od władz wojskowych, lecz od administracji cywilnej. Dlatego żandarmi pełnili służbę we własnym departamencie, nie pobierając żołdu. Wydawano im jedynie z magazynów państwowych żywność i furaż, czyli paszę i obrok dla koni. Posiadali natomiast prawo do nagród, które były pokrywane z tzw. egzekutywnego: np. z odebranej schwytanemu złodziejowi zdobyczy.

    Po klęsce Napoleona na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego powstały dwa, zależne od sąsiadów państwa, utrzymujące w miarę polski charakter: poddane carowi Rosji Królestwo Polskie i Rzeczpospolita Krakowska. Nowe władze postanowiły utrzymać i udoskonalić żandarmerię. Wydano uchwałę zatwierdzającą dalsze jej istnienie, przeznaczając na utrzymanie formacji połowę ze środków uzyskanych z tzw. egzekutywnego. Zmieniał się jednak charakter żandarmerii. Według ustawy opracowanej przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji, z ministrem Tadeuszem Mostowskim na czele, miała ona dalej być zależna od administracji cywilnej. Zmienić chciano natomiast nazwę z "żandarmerii" na "straż wojewódzką", która w przyszłości składać się miała nie z honorowych i na własny koszt umundurowanych ochotników, ale z opłacanych funkcjonariuszy. Do kompetencji straży należeć miało: utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa publicznego, zapewnienie podróżnym wolnego przejazdu i przejścia, chwytanie przestępców, ochrona ich i konwojowanie, poszukiwanie dezerterów.

     Projekt nie został uchwalony. Kwestią sporną była zależność formacji od władz cywilnych. Sam jednak pomysł reaktywowania żandarmerii nie został zaniechany. Idea stworzenia żandarmerii pozostającej pod kierownictwem władz wojskowych pojawiła się ponownie w ułożonym przez gen. Aleksandra Roźnieckiego projekcie. 15 października 1816 został on przyjęty i wprowadzony w życie. Dekret składał się z 13 artykułów, a koncepcja ustroju żandarmerii opierała się na wzorach francuskich: Ogółem stan etatowy żandarmerii liczył 391 osób.

    Tak sformowana żandarmeria stanowiła oddzielny korpus broni w ramach korpusu kawalerii. Stopnie oficerskie i podoficerskie, płace i uzbrojenie żandarmi uzyskali podobne jak kawalerzyści. Natomiast cechą wyróżniającą żandarmerię był mundur, a szczególnie jego błękitny kolor z karmazynowymi wypustkami, które nikomu poza nią w wojsku nie przysługiwały. W wyposażeniu żandarma był również karabinek, pistolet i szabla.

     Po wybuchu powstania korpus żandarmerii przestał wykonywać swoje zadania, zapisane w dekrecie z 1816 r. Sfery powstańcze żywiły bowiem niechęć do żandarmerii, do jej uzależnienia od władzy administracji cywilnej, a co za tym idzie - od Moskwy. To spowodowało, że część oficerów wycofała się z jej szeregów, a pozostali zawiesili swoją działalność.

    W grudniu 1830 roku powstańczy Rząd Narodowy zarządził koncentrację żandarmów pod Warszawą, a po jej reorganizacji w 1831 roku utworzono Dywizjon Karabinierów Konnych, któremu przewodził ppłk Franciszek Sznajde. Dywizjon liczył dwa szwadrony, w jego składzie zaś znalazło się 16 oficerów i 333 szeregowych. W czasie powstania listopadowego dywizjon stał się jednym z najlepszych i najbardziej odpowiedzialnych oddziałów kawalerii. Jego atak na wojska rosyjskie w marcu 1831 roku pod Dębe Wielkie porównuje się do szarży szwoleżerów pod Somosierrą. Dywizjon uczestniczył także w bitwach pod m.in.: Krynką, Rogoźnicą i Brodnicą. Wielu żandarmów odznaczono wtedy krzyżami Virtuti Militari.

    Sytuacja wojsk w czasie powstania listopadowego - bałagan organizacyjny, dezercja, samowola niektórych dowódców -spowodowała konieczność ponownego powołania stałych organów w formie sprzed powstania w celu utrzymania dyscypliny i porządku wojskowego. Ponieważ społeczeństwo nie zaufałoby niepopularnej nazwie "żandarmeria", gen. Tomasz Łubieński rozkazem z 13 czerwca 1831 roku powołał Straż Polową. Był to jednak schyłek powstania, dlatego też Straż ta nie odegrała większej roli.

    Żandarmeria wojskowa ponownie pojawiła się podczas powstania styczniowego. Wiadomości na jej temat są skąpe i mało konkretne, jednak za datę jej powstania można przyjąć kwiecień-maj 1863 roku. Główną przyczyną utworzenia żandarmerii były względy polityczne - obrona powstania przed zakusami sił zachowawczych. Naczelnik ówczesnej żandarmerii podlegał bezpośrednio centralnym siłom wojskowym w Warszawie. Żandarmeria powstania styczniowego składała się ze 150, a jak podają inne źródła - z 250 żandarmów. Żandarmi pełnili zwykłą służbę policyjną, nie zastępowali jednak policji, która miała odmienny zakres obowiązków. Mieli obowiązek pomagania członkom organizacji powstańczych prowadząc walki ze zdrajcami powstania.

    Później, na mocy rozporządzenia Rządu Narodowego z 13 sierpnia 1863 roku wzorem powstania listopadowego żandarmerię przemianowano na Straż Narodową.

   Z chwilą utworzenia żandarmerii narodowej w 1863 roku powstały formacje tzw. żandarmów wieszających i sztyletników. Stanowili oni Oddział Żandarmerii i byli zakonspirowanym organem wykonawczym Rządu Narodowego i Trybunału Rewolucyjnego. Formacja ta stosowała indywidualny i zbiorowy terror wobec przeciwników powstania. Karała ludność cywilną za pomoc wojskom rosyjskim i zbrojne wystąpienia przeciwko powstańcom. Likwidowała też prominentów wrogich stronnictw i ważnych funkcjonariuszy administracji rosyjskiej.

Po upadku powstania styczniowego żandarmeria na blisko 50 lat przestała istnieć, tak jak przestały istnieć narodowe siły zbrojne. Pojawiła się ponownie w 1914 roku w Legionach Polskich.

    W Legionach Polskich oddziały żandarmerii formowano równocześnie z oddziałami ogólnowojskowymi. Próbowano w ten sposób przeciwstawić się skierowaniu żandarmerii austriackiej do tworzących się za zgodą Wiednia polskich formacji legionowych.

    Oddziały nie miały początkowo wyodrębnionego własnego dowództwa i były zależne służbowo od dowódców jednostek, przy których je formowano. Zmiana struktury żandarmerii nastąpiła po kryzysie przysięgowym w 1917 roku. Formacje podzielono na dwie części. Jedna podporządkowana została Polskiej Sile Zbrojnej, druga natomiast weszła  w skład Polskiego Korpusu Posiłkowego podległego Austriakom. Żandarmi służący w Polskiej Sile Zbrojnej otrzymali nazwę Ekspozytura Żandarmerii Polowej Wojska Polskiego, a w lutym 1918 roku zmieniono nazwę na Dowództwo Polskiej Żandarmerii Polowej.

    Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości działające przy polskich oddziałach wojskowych jednostki żandarmerii scalono, tworząc z nich jednolitą formację. W wyniku rozkazu  Ministerstwa Spraw Wojskowych z kwietnia 1919 roku, działającą w kraju żandarmerię wyłączono z Naczelnego Dowództwa  Wojska Polskiego i jako Wydział Żandarmerii podporządkowano II wiceministrowi spraw wojskowych.

   W połowie września 1919 r., po kolejnej reorganizacji żandarmerii, w miejsce dotychczasowego dowództwa utworzono Inspektorat Żandarmerii, który był próbą ponownego usytuowania żandarmerii w strukturach Wojska Polskiego. Kolejnych zmian dokonano w lutym 1920 roku, w ramach zmian MSWojsk. Inspektorat Żandarmerii Wojskowej przekształcono w samodzielne Dowództwo Żandarmerii Wojskowej, któremu dodatkowo podlegała utworzona w Grudziądzu Centralna Szkoła Żandarmerii.

  Intensywne działania wojenne prowadzone przez wojsko w roku 1920 spowodowały utworzenie z żandarmerii kordonów na wschodniej linii frontu, w tym kordonu sanitarnego. Jego zadaniem, oprócz blokowania możliwości przenoszenia chorób zakaźnych, było utrudnienie prowadzenia propagandy bolszewickiej i szpiegostwa. Po zakończeniu walk wykorzystano te same oddziały do stworzenia kordonu mobilizacyjnego. Po zakończeniu w 1921 r. polsko-radzieckich działań wojennych oficjalna demobilizacja Wojska Polskiego wprowadzana od kwietnia 1921 r. likwidowała Żandarmerię Polową i Dowództwo Żandarmerii Wojskowej, tworząc w ich miejsce Wydział 2 Żandarmerii.

   W okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej, zgodnie z planami mobilizacyjnymi, utworzono stanowisko Naczelnego Szefa Żandarmerii, które objął dotychczasowy dowódca ŻW płk Felicajn Plato-Bałaban, natomiast dowódcą żandarmerii MSWojsk został płk Adam Popowicz. Jednak brak precyzyjnych zasad postępowania żandarmerii w czasie wojny oraz panujący zamęt kompetencyjny między naczelnym szefem żandarmerii, a dowódcą ŻW MSWojsk uniemożliwił sprawne zorganizowanie oddziałów żandarmerii. Skutkiem tego część jednostek, znajdujących się na ziemiach wschodnich, została 17 września 1939 r. zaskoczona agresją Związku Radzieckiego. Wielu żandarmów znalazło się w obozach jenieckich, głównie w Charkowie. Niewielka ilość uniknęła niewoli, ukrywając się w okupowanym kraju lub przedostając się do Rumunii lub Węgier. Tragiczne losy spotykały praktycznie całą kadrę Centrum Wyszkolenia Żandarmerii z Grudziądza, która po 17 września 1939 roku dostała się do niewoli radzieckiej i zginęła w Katyniu.

·  Żandarmeria Wojskowa w czasie działań wojennych wykonywała większość swoich funkcji z okresu pokojowego, w tym dbała o bezpieczeństwo ludności cywilnej. Jej formacje organizowano wszędzie tam, gdzie Siły Zbrojne RP toczyły walki z hitlerowskim najeźdźcą.

     Po klęsce wrześniowej utworzono w listopadzie 1939 roku Pluton Żandarmerii przy Sztabie Naczelnego Wodza Wojska Polskiego we Francji. Po klęsce Francuzów w 1940 roku żołnierze polscy, w tym żandarmi, ewakuowali się do Wielkiej Brytanii. Zreorganizowano tam plutony żandarmerii przystosowane do potrzeb wojska polskiego w Wielkiej Brytanii.  Żandarmerię Wojskową tworzono również w Związku Radzieckim przy armii gen. Władysława Andersa. Nie od razu jednak. Nadesłane przez władze sowieckie wytyczne, według których miała tworzyć się polska armia, nie uwzględniały tego typu formacji. Niemniej jednak konieczność utrzymania dyscypliny w szeregach wojska wymusiła stworzenie żandarmerii. Powoływali ją dowódcy dywizji, mając ustną zgodę dowódcy armii. We wrześniu 1941 r. powstał pierwszy pododdział żandarmerii - kompania bezpieczeństwa, którą powołano do zadań służby ochronnej i wartowniczej. W jej składzie, obok żandarmów, znaleźli się też byli funkcjonariusze Policji Państwowej i Straży Granicznej. W tym czasie szef sztabu wydał zarządzenie o utworzeniu w armii żandarmerii tymczasowej nazwanej Wojskową Policją Polową. Żołnierze Wojskowej Policji Polowej pełnili służbę po 12 -  14 godzin, początkowo bez uzbrojenia, w cywilnych ubraniach, a niekiedy mundurach wojskowych z kampanii wrześniowej.

      Po ewakuacji armii Andersa na Bliski Wschód nastąpił stopniowy rozwój żandarmerii, a szczególny nacisk położono na szkolenia, których, z uwagi na trudne warunki zabrakło w Związku Radzieckim. Tym bardziej że wcześniej, w lutym 1941 roku, w polskich siłach zbrojnych na Zachodzie nowy szef tamtejszej żandarmerii, mjr Ignacy Skoczeń, rozpoczął podobne szkolenie służb porządkowych. M. in. na wzór angielski wprowadził ćwiczenia z regulacji ruchu. Dla żandarmerii, stacjonującej w tym czasie m.in. przy Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich, taka wiedza okazała się przydatna podczas walk o Tobruk. Oprócz zadań regulaminowych żandarmi wówczas wykorzystywani byli jako łącznicy oddziałów rozproszonych na pustyni. Ponadto patrolowali przedpola i pilotowali kolumny.

       Po utworzeniu we wrześniu 1942 roku Armii Polskiej na Wschodzie - w składzie jednostek ewakuowanych z Rosji i dotychczasowych, m.in. II Korpusu Strzelców - jej dowódca, gen. Władysław Anders, przeorganizował żandarmerię i ustalił jej nowy zakres kompetencji. Żandarmeria miała stać się symbolem bezpieczeństwa i porządku na froncie, a poza jego linią powstrzymywać żołnierzy od popełniania przestępstw, wykroczeń i przewinień niezgodnych z zasadami dyscypliny oraz prawa wojennego.

·         W 1944 roku 3 karpacki szwadron żandarmerii uczestniczył w bitwie pod Monte Casino, w czasie której regulował ruchem kolumn wojskowych oraz kontrolował ruch pojazdów cywilnych. Miernikiem dobrze spełnionego obowiązku podczas kampanii włoskiej były odznaczenia bojowe żołnierzy żandarmerii, w tym nadane cztery krzyże Virtuti Militari.

·         W 1946 roku rząd brytyjski przejął na siebie przeprowadzenie demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych, tworząc Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. Utrzymano w nim formacje żandarmerii, które miały pomóc w zapewnieniu ładu, porządku i dyscypliny wśród demobilizowanych żołnierzy. W marcu 1949 roku rozwiązano PKPiR. Był to tym samym koniec żandarmerii wojskowej II Rzeczypospolitej.

        W Polsce Ludowej w latach 1957-1990 zadania żandarmerii w zakresie dochodzeniowo-śledczym i prewencyjnym wykonywała Wojskowa Służba Wewnętrzna (WSW).

Zgodnie z Rozkazem Ministra Obrony Narodowej z 18 kwietnia 1990 roku i Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego z 15 czerwca tegoż roku, określono strukturę organizacyjną oraz skład ilościowy jednostek Żandarmerii Wojskowej. Oficjalnie oddziały żandarmerii reaktywowano 1 września 1990 roku. Wówczas to na ulicach miast (w pierwszej kolejności Warszawy) pojawiły się patrole żandarmerii, które wyróżniały się rogatywkami i szkarłatnymi otokami nawiązującymi do tradycji II RP. To właśnie ŻW w 1990 roku, jako pierwsza formacja otrzymała rogatywki.

Od początku istnienia żandarmerii III Rzeczypospolitej jej celem było stworzenie wizerunku formacji jako instytucji wspierającej dowódców w kształtowaniu i utrzymywaniu dyscypliny, porządku wojskowego i przestrzegania prawa.

Żandarmeria Wojskowa, tak jak całe Siły Zbrojne RP, musiała dokonać i dalej dokonuje niezbędnych zmian dyslokacyjnych, organizacyjnych i strukturalnych.

Dziś Żandarmeria Wojskowa działa na podstawie Ustawy o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, w której szczegółowo określono między innymi właściwość, zadania oraz obowiązki i uprawnienia Żandarmerii Wojskowej w Siłach Zbrojnych RP. Dzięki niej służba jest sprawna, skuteczna i jasno określona przepisami.

Aktualna struktura, wyszkolenie i wyposażenie żandarmów umożliwia realizację wszelkich zadań, w każdych warunkach w kraju i za granicą.

Stowarzyszenie ŻW

    Po II wojnie światowej na terenie Wielkiej Brytanii znajdowało się wielu Polaków – żandarmów, którzy nie powrócili z różnych powodów do kraju.

1 lipca 1946r. w Londynie powołano Komitet organizacyjny Koła Polskich Kombatantów Żandarmerii a już 7 sierpnia 1946r zatwierdzono powstanie Koła Polskich Kombatantów nr 106 przy 2 Szwadronie Żandarmerii. Koło kontynuowało swoją działalność także po likwidacji Szwadronu 6 marca 1949r.

W 1976r. Koło ufundowało i posługiwało się repliką sztandaru Centrum Wyszkolenia Żandarmerii z Grudziądza.

Z chwilą powstania w naszym kraju Żandarmerii Wojskowej w 1990r. i nawiązania kontaktów z Kołem nr 6, 13 czerwca 1993r (w święto ŻW) delegacja tego koła przybyła do kraju na uroczystości i przekazała na ręce ówczesnego Komendanta Głównego ŻW replikę sztandaru ufundowanego w 1976r.

Na początku 1998r. powołane zostało przez byłych żandarmów Koło nr 20 przy KGŻW, które wchodziło w skład ZBŻZiR. Koło działało do 2005r. czyli przez 8 lat.

Po rozwiązaniu Koła powstała swoista próżnia. W zaistniałej sytuacji z inicjatywą powołania Stowarzyszenia wystąpił Komendant Główny ŻW (gen B.Pacek). Po wielu dyskusjach, już w listopadzie 2005r. nakreślono cele i zasady działania Stowarzyszenia, powołano komitet założycielski a za zgodą ostatniego żyjącego członka 106 koła Żandarm z Londynu, jego honorowego prezesa - płk dr Władysława Wierzbickiego przejęto i przyjęto dla powstającego stowarzyszenia nazwę „Żandarm”.

W lutym 2006r Sąd zarejestrował Stowarzyszenie.

30 listopada 2009r. sztandar koła nr 6 z Londynu został oficjalnie przekazany przez Komendanta Głównego ŻW dla stowarzyszenia Żandarm. Przez wiele lat był on używany i eksponowany podczas uroczystości z udziałem Stowarzyszenia. Aktualnie jest wyeksponowany w Sali tradycji Żandarmerii Wojskowej.

Stowarzyszenie ŻW Żandarm jest organizacją ogólnopolska składającą się z Zarządu Głównego z siedzibą przy KGŻW w Warszawie oraz Kół Regionalnych tworzonych przy terenowych jednostkach organizacyjnych Żandarmerii Wojskowej - w Warszawie jest to reprezentowane przeze mnie Koło Regionalne przy Mazowieckim Oddziale Żandarmerii Wojskowej, koło na bieżąco, fizycznie współpracujące z Waszą organizacją – Rodziną Policyjną 1939.

W celu zapoznania się z większą ilością informacji dot. ŻW zapraszam na stronę internetową Komendy Głównej ŻW.

Informacje dotyczące szczegółów dot. Stowarzyszenia są dostępne na naszej stronie internetowej.

płk w st. spocz Bogusław Kalwas

W opracowaniu oprócz materiałów własnych

wykorzystano opracowania:

- KGŻW

- płk. dr Jana Sulińskiego